Punjabi Encyclopaedic Dictionary of Theatre (Punjabi-English)
Folk theatre of Rajasthan
ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਜਨ-ਸਧਾਰਨ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਲੋਕ-ਨਾਟ ਦਾ ਜਨਮ ਭਾਵੇਂ ਆਗਰੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ| ਇਸ ਵਿੱਚ ਗਾਇਕੀ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਪਿਛਲੀਆਂ ਚਾਰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਸ ਲੋਕ-ਨਾਟ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਖੇਤਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਪਰਚਾਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਲਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਤ ਹੈ| ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ ਤੇ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੀ ਵਿਧੀ ਗਾਇਕੀ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੋਕ-ਨਾਟ ਰੂਪ ਸਵਾਂਗ, ਖਿਆਲ ਤੇ ਰਾਸ ਲੀਲ੍ਹਾ ਆਦਿ ਹਨ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਖਿਆਲ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਅਮੀਰ ਹੈ| ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਜਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਟ ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹਨ| ਖਿਆਲ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਲਿਖਤੀ ਅਤੇ ਮੌਖਿਕ ਦੋਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ| ਪ੍ਰਚਲਤ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੇਵਾੜੀ, ਮਾਰਵਾੜੀ, ਜੈਪੁਰੀ, ਬੀਕਾਨੇਰੀ ਅਤੇ ਨੌਟੰਕੀ ਵਧੇਰੇ ਖੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ| ਇਸ ਨਾਟ ਰੂਪ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਲੱਗਭੱਗ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਝੰਡੀਆਂ ਲਗਾ ਦਿਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ| ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਖਿਆਲ ਦਾ ਨਾਂ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ, ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮਿਤੀ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਬੰਧਤ ਸੂਚਨਾ ਲਿਖ ਕੇ ਲਾ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਰਾਤ ਦੇ ਪਹਿਰ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਅਭਿਨੇਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਇਸ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਖਿਆਲ ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕੀ ਸੰਵਾਦਾਂ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਗੀਤ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਇਹ ਗੀਤ ਬਕਾਇਦਾ ਰਾਗ ਰਾਗਣੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ| ਦਰਸ਼ਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਾਟਕੀ ਕਥਾਨਕ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਭਾਵੇਂ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਵਧੇਰੇਤਰ ਪੌਰਾਣਿਕ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ-ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾਵਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕ-ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸਥਾਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਾਲੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਜਾਂ ਖੁਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਕੁਝ ਇੱਕ ਖਿਆਲਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪਹਿਰਾਵਾ ਬੜਾ ਦਿਲਕਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਔਰਤਾਂ ਰੰਗੀਨ ਘੱਗਰਾ ਤੇ ਕੁੜਤੀ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ| ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮਰਦ ਹੀ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਤੇ ਅਦਾਕਾਰ ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਟ ਨੂੰ ਖੇਡਦੇ ਹਨ| ਇਸ ਨਾਟ ਰੂਪ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਭਾਵੇਂ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਇਲਾਕੇ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪਣਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ਪਰ ਫ਼ੇਰ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਸਮੂਹਗਾਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਨ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਨਗਾਰਾ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਇਹ ਲੋਕ ਨਾਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਨੋਰਥ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਕੁਸੰਗਤੀਆਂ 'ਤੇ ਚੋਟ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਖੋਜ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਲੋਕ ਨਾਟ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ)
ਗਿੱਧਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਹੈ| ਇਹ ਗੋਲ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਘੱਗਰੀ ਪਿੜ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਡਾ. ਦਸ਼ਰਥ ਓਝਾ ਨੇ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਸੰਬੰਧ 'ਤਾਲਾ ਰਾਸਕ' ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤਾਲਾ ਰਾਸਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੋਲ ਘੇਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਤਾਲੀਆਂ ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ| ਤਾਲਾ ਰਾਸਕ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਬਣ ਗਿਆ| ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਤਾਲੀਆਂ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ| ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਟਿਆਰ ਖੜੀ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲੀ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ| ਬੋਲੀ ਮੁੱਕਣ 'ਤੇ ਅਖਰੀਲੇ ਟੱਪੇ ਵੇਲੇ ਬਾਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਵੀ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ| ਗਿੱਧੇ ਨਾਟਕ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵੀ ਗਿੱਧਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲਦੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ| ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਧੁਨ 'ਤੇ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਆਖ਼ਰੀ ਬੋਲਾਂ ਉੱਤੇ ਗਿੱਧਾ ਪੂਰੇ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਭਖਦਾ ਹੈ| ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਔਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਦਰਾਣੀ, ਜੇਠਾਣੀ, ਦਿਉਰ, ਭਰਜਾਈ, ਨੂੰਹ-ਸੱਸ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਲੋਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਬਲਕਿ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਾਨੀ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਰਹੀ ਹੈ| ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਦੀ ਰੰਗ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਹੈ| ਰਾਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਲਾਕਾਰ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਦੱਸ ਤੋਂ ਪੰਦਰਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਗੋਲ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ| ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਸਾਂਗ ਬਣ ਕੇ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ| ਬੋਲੀ ਦੇ ਅਖਰੀਲੇ ਟੱਪੇ ਉੱਤੇ ਗਿੱਧਾ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਸਾਂਗ ਬਣੀ ਦੂਜੀ ਮੁਟਿਆਰ ਪੁੱਛੇ ਗਏ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਜੁਆਬ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਝਾਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਹਰੇਕ ਝਾਕੀ ਦੇ ਅੰਤ ਉੱਤੇ ਨਾਟ ਬੋਲ ਬੋਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟ ਬੋਲਾਂ ਵੇਲੇ ਗਿੱਧਾ ਮਚਦਾ ਹੈ| ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀ ਕਲਾਕਾਰ ਔਰਤ ਪਾਤਰ ਆਪਣੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਵੇਲੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਭੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸੀ ਵੇਲੇ ਠੀਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ| ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰ ਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ| ਇਸ ਲਈ ਅਦਾਕਾਰ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ ਦੇ ਇਸ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਖੇਡਦੇ ਹਨ| ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸੁਆਲ ਜੁਆਬ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਔਰਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਮ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਦੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ|
ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਭਾਵੇਂ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਂਗ ਨਾਟਕ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਂਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੋਨੋਂ ਘੱਗਰੀ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਖੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲੋਕ ਨਾਟਕ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰਤਾ ਵੀ ਹੈ| ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਕੇਵਲ ਔਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਂਗ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਮਰਦ ਹੀ ਖੇਡਦੇ ਹਨ| ਸਾਂਗ ਨਾਟਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਹਾਣੀ 'ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਦਾ ਆਧਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਪਰ ਸਾਂਗ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਾਜ਼ ਜਿਵੇਂ ਤਬਲਾ, ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਸਾਂਗ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਜਦਕਿ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਿੱਧੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ|
ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ| ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਖੇਡ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ, ਘਰੇਲੂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਅਸ਼ਲੀਲ ਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ| ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਵੀ ਔਲਖ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਲੱਲੀ ਸਹੁਰੇ ਚੱਲੀ, ਜੱਟ ਜੱਟੀ, ਨੀ ਬੁੱਢਾ ਘੋੜੀ ਚੜ੍ਹਿਆ, ਢੋਲ ਮੇਰਾ ਜੀTੁਂਦਾ ਰਹੇ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟ ਹਨ| ਇਹ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕ, ਸਗਾਈ, ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਛਟੀ, ਮੁੰਡਨ ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਖੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ| ਅਜਿਹੇ ਨਾਟਕ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਰਾਸਨਾਂ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ| ਘਰੇਲੂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਟਕ ਸੱਸੇ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਵਸਣਾ, ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਆਦਿ ਵਧੇਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟ ਹਨ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲਣਾ ਵਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁੜੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਉਹਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਹਿਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ| ਅਜਿਹੇ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੱਬੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਦਾ ਖੁਲ੍ਹਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ| ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ :
ਸੱਸੇ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਵੱਸਣਾ
ਮੁੰਡਾ ਤੇਰਾ ਕਾਲੇ ਚੋਅ ਵਰਗਾ
ਨੀ ਸੱਸੇ ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਵੱਸਣਾ
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਧਾ ਸੱਚ ਦੱਸ ਵੇ ਤੇ ਮਾਹੀ ਮੇਰਾ ਲੂਣ ਘੋਟਣਾ ਆਦਿ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਿੱਧਾ ਨਾਟ ਹਨ| ਸਾਧਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਗਿੱਧਾਂ ਨਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਧਾਂ ਦੀ ਲਿੰਗਿਕ ਭੁੱਖ ਨੂੰ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਔਰਤ ਪਾਤਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਵੀ ਔਰਤਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ| ਗਿੱਧਾ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਬੜੀ ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਨਿਝੱਕਤਾ ਨਾਲ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਉਦੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ| ਇਹਨਾਂ ਨਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਬੜਾ ਬੇਖੌਫ਼ ਹੋ ਕੇ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ| ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹਾਂ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਬਹੁਤ ਆਮ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਔਲਖ : ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ)
ਗੀਤ ਨਾਟਕ, ਨਾਟਕ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਨਗੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ| ਪਾਤਰ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਪੂਰੀ ਬਕਾਇਦਗੀ ਨਾਲ ਤਰਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕੀ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਤੀਖਣਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਹਿਮ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਗੀਤ ਨਾਟਕ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਬੜੇ ਹੰਢੇ ਵਰਤੇ ਅਭਿਨੇਤਾ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਰਿਦਮ ਅਤੇ ਅਭਿਨੈ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕਸੁਰਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦੇ ਹੋਣ| ਅਭਿਨੈ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਤਾਲਮੇਲ ਹੀ ਨਾਟਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਲੋਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਗੀਤ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਗੀਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਰਚੈਤਾ ਗੀਤ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਬੀਨ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੰਗੀਤ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਾਟਕੀ ਕਾਰਜ ਸਿਰਜਨ ਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮੇਲ ਹੀ ਗੀਤ ਨਾਟਕ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਫੁੱਲ : ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਸਰੂਪ, ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਕਾਸ)
ਘੱਗਰੀ ਪਿੜ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਨਕਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਕ ਗੋਲ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਹਨ| ਇਹ ਪਿੜ ਜਾਂ ਦਾਇਰਾ ਕਿਉਂਕਿ ਘੱਗਰੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਾਂਗ ਗੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਘੱਗਰੀ ਪਿੜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੱਡਾ ਦਰਸ਼ਕ ਸਮੂਹ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਘੱਗਰੀ ਪਿੜ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਭਾਵੇਂ ਸੀਮਤ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਨਾਚੇ ਨੱਚਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਦਰਸ਼ਕ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਹੱਟਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਘੱਗਰੀ ਪਿੜ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਘੱਗਰੀ ਪਿੜ ਉੱਥੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੀਵਾਰ ਦਾ ਜਾਂ ਦਰੱਖਤ ਦਾ ਓਹਲਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ| ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਕ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖੜੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ| ਪਟੜੀਆਂ ਖੇਡਣ ਲਈ ਨਕਲੀਏ ਇਸ ਪਿੜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਅਜਿਹਾ ਪਿੜ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬੜੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਕਲਾਂ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ| ਗਿੱਧਾ ਵੀ ਘੱਗਰੀ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਣ ਵੇਲੇ ਕੁੜੀਆਂ ਇਸ ਪਿੜ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੇਰਾ ਪਾ ਕੇ ਖੜੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਘੇਰੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਢੋਲਕੀ ਵਜਾਉਂਦੀ ਹੈ| ਢੋਲਕੀ ਵੱਜਣ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਇਸ ਗੋਲ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਬੋਲੀ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ| ਬੋਲੀ ਪਾਉਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਚਾਰ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ| ਘੇਰਾ ਬਣਾਕੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ| ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਨੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੜਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ| ਘੱਗਰੀ ਪਿੜ, ਤੀਰ ਕਮਾਨੀ ਪਿੜ ਅਤੇ ਦਰਖ਼ਤ ਵਾਲਾ ਥੜਾ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ : - ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਔਲਖ : ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ)
ਚ੍ਰਿਤਾਤਮਿਕਤਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਨਾਟਕ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਪੱਖ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਂਗ ਨਾਟਕ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਅਰਥ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਚ੍ਰਿਤਾਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ| ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਤੇ ਮੂਡ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਦੀ ਕਥਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਚ੍ਰਿਤਾਤਮਿਕਤਾ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ| ਇਹ ਨਾਟਕ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਟੈਕਨੀਕ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਿਰੀ ਪੁਰੀ ਟੈਕਨੀਕ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜਦੀ| ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਸਿਰਜਨਾ ਦਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਨਿਹਿਤ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸਟੇਜੀ ਬਿੰਬਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਘਾੜਨ ਲਈ ਨਾਟਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਨਾਟਕੀ ਕਥਾ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪਲ ਨੂੰ ਫ਼ੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਅਜਿਹੇ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਬਨਾਉਣਾ ਹੀ ਚ੍ਰਿਤਾਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਚ੍ਰਿਤਾਤਮਿਕਤਾ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਭਾਵੁਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ, ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ Tਸ ਭਾਵੁਕਤਾ ਨੂੰ ਉਸੇ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਇਸ ਲਈ ਨਾਟਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਨਾਟਕ ਦੀ, ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਆਂਤਰਿਕ ਜਗਤ ਦੀ, ਨਾਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸੂਖ਼ਮ ਸੂਝ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਚ੍ਰਿਤਾਤਮਿਕਤਾ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਦੀ ਸਫ਼ਲ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਚ੍ਰਿਤਾਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਅਹਿਮ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਸੂਝ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਖ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ : - ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ : ਸਿਰਜਨਾਤਮਿਕ ਨਾਟਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ)
ਛਾਉ ਨ੍ਰਿਤ ਨਾਟ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਸਰਾਏਕਿਲਾ ਨਾਲ ਹੈ| ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਇਸ ਕਲਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਰਹੇ ਹਨ| ਇਸ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਮੁਖੌਟੇ ਪਹਿਨ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਅਦਾਕਾਰ ਮੁਖੌਟਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਪਸ਼ੂ, ਪੰਛੀ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਸਮਰੱਥ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਇਸ ਨ੍ਰਿਤ ਨਾਟ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਧਾਰਮਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸੰਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਂਞ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ| ਸਰਾਏ ਕਿਲਾ ਦੇ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਉਤਸਵ ਉੱਤੇ ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਟਕ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਝਲਕੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ| ਛਾਉ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਵੇਲੇ ਇਸ ਦੇ ਅਭਿਨੇਤਾ ਮੂਕ ਅਭਿਨੈ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਸੰਵਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ| ਇਹ ਲੋਕ ਨਾਟਕ ਅਰਧਨਾਰੀਸ਼੍ਵਰ ਦੇ ਨਮਿੱਤ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਮਰਦ ਖੇਡਦੇ ਹਨ| ਇਸ ਦੀਆਂ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਗਤੀਆਂ ਪਰਿਖੰਡਾ ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹਨ| ਪਰਿਖੰਡਾ ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਹੁੰਦੀ ਸੀ| ਇਸ ਕਵਾਇਦ ਸਦਕਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਸਤ ਦਰੁਸਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ| ਇਸ ਨ੍ਰਿਤ ਨਾਟ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਪੈਰ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਪੈਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਭਿਨੈ ਇਸ ਨ੍ਰਿਤ ਨਾਟ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਲੋਕ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਛਾਉ ਦੇ ਅਦਾਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪੈਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਬੜਾ ਵਿਸਤਾਰ ਪੂਰਬਕ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ| ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਛਾਉ ਦੇ ਅਦਾਕਾਰ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੈਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ| ਪੈਰ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਬੜੀ ਪ੍ਰਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਟਿੱਕਾ ਲਾ ਕੇ ਮੁੜ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਛਾਉ ਦੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਈ ਹੈ| ਪਰਿਖੰਡਾ ਦੀ ਰੀਤ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਬਕਾਇਦਾ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਹੈ| ਸ਼ਿਵਲਿੰਗ ਅੱਗੇ ਡੰਡੌਤ ਕਰਕੇ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਅਜਿਹਾ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਰੂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਨਿਭਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਮਸ਼ਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਉਚਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਾਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਪੈਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਚਾਲ ਤੋਂ ਏਧਰ ਓਧਰ ਨਾ ਹੋਵੇ| ਇਹ ਨ੍ਰਿਤ ਨਾਟ ਉੜੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ 'ਤੇ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਜਿੰਦੇ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ| ਦਰਸ਼ਕ ਮੰਚ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ| ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਦਾਕਾਰ ਮੁੱਖ ਮਹਿਮਾਨ ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਛਾਉ ਨਾਟ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰੰਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ| ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਨ੍ਰਿਤ-ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਲਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਕਲਾ ਹੈ| ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਵੇਲੇ ਅਦਾਕਾਰ ਮੁਖੌਟੇ ਪਹਿਨ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰੋਲ ਦਾ ਨਿਭਾਅ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਇਹ ਮੁਖੌਟੇ ਬੜੇ ਸਾਧਾਰਨ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇੱਕੋ ਰੰਗ ਦੇ ਲੇਪ ਨਾਲ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਉੜੀਸਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤ ਮਿਉਰਭੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਛਾਉ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕੇ ਛਾਉ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਮੁਖੌਟੇ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ| ਇਸ ਨਾਟ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਫ਼ੇਰੀ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਲੱਕੜਹਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਛਾਉ ਸਰਾਏਕਿਲਾ ਦੇ ਛਾਉ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਟ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨਿਰਾਲੀ ਹੈ| ਉਥੋਂ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਪਸੰਦੀਦਾ ਲੋਕ ਨਾਟਕ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ : ਲੋਕ ਨਾਟਕ)
ਛਇਆ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਰਦੇ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਦਰਸ਼ਕ ਪਰਦੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ| ਮੰਚ ਸੰਚਾਲਕ ਤੇਜ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਰਦੇ ਉੱਤੇ ਚਮੜੇ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਨਾਟਕੀ ਥੀਮ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਦਰਸ਼ਕ ਸਾਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਪਰਦੇ Tਤੇ ਉਭਰਦੇ ਆਕਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਰਾਹੀਂ ਵਿਸਤਾਰ ਦੇਂਦੇ ਹਨ| ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੇਰਲ, ਉੜੀਸਾ, ਆਂਧਰਾਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਕਰਨਾਟਕ, ਛਾਇਆ ਨਾਟ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਹਨ| ਬਹੁਤੇ ਛਾਇਆ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਟ ਕਥਾਵਾਂ ਰਮਾਇਣ ਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ| ਸਾਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਦੱਖਣੀ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਭਾਰਤ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ| ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਇਸ ਨਾਟ-ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ| ਇੱਕੋਂ ਦੀ ਛਾਇਆ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਛਾਇਆ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਾਂਝ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ| ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕ ਵਿਚਲਾ ਵਿਦੂਸ਼ਕ ਪਾਤਰ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਛਾਇਆ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ|
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਛਾਇਆ ਜਾਂ ਪਰਛਾਵਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ| ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਹਾਵ ਭਾਵ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਤੇ ਕਾਰਜ ਪਰਦੇ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ| ਅਜਿਹੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਤੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵਰਤ ਕੇ ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਭਵਿਖ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ| ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਫੁੱਲ ਦੇ ਨਾਟਕ 'ਕਲਾ ਤੇ ਜਿੰਦਗੀ' ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਪਰਛਾਵੇਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਲੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਖੀਰ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਸਤੌਲ ਨਾਲ ਮਾਰਦਾ ਹੈ| ਗੋਲੀ ਪਰਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਨਾਟਕ ਖੇਡਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਨਹੀਂ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਖੋਜ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਲੋਕ ਨਾਟ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ)
ਜਲਸਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ| ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ| ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਨੌਜੁਆਨ ਮੁੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ| ਜਲਸਾ ਮੰਡਲੀ ਦੇ ਮੋਹਰੀ ਨਚਾਰ ਨੂੰ ਸੱਜ ਵਿਆਹੀ ਵਹੁਟੀ ਵਾਂਗ ਸਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ| ਲੋਕ ਬੜੇ ਹੁਮ-ਹਮਾ ਕੇ ਇਸ ਜਲਸੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਓਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ| ਹੁਸਨ ਅਤੇ ਨਾਚ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜਲਵਾ ਇਸ ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਸੀ| ਜਲਸਾ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ| ਜਲਸੇ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਅਵਾਰਾ ਤੇ ਵੈਲੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ| ਜਲਸੇ ਵਾਲਾ ਨਚਾਰ ਜਦੋਂ ਨਾਚ ਦਾ ਅਰੰਭ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਨੱਚ ਰਹੇ ਨਚਾਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਰੀਰਕ ਜਲਵਾ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹੀ ਕੋਈ ਚੰਚਲ ਮੁੰਡਾ ਇੱਕ ਮਸ਼ਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਸੀ| ਬਾਕੀ ਮੰਡਲੀ ਦੇ ਲੋਕ, ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੱਖੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਰੂਹ ਫੂਕ ਦਿੰਦੇ| ਲੋਕ ਅਸ਼ ਅਸ਼ ਕਰ ਉਠਦੇ ਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਬੁਛਾੜ ਕਰ ਦਿੰਦੇ| ਜਲਸਾ ਖੇਡਣ ਦੇ ਕੋਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਨੇਮ ਨਹੀਂ ਸਨ| ਕਦੇ ਰਾਸਧਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਅਨੁਸਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕੱਥਕ ਕਲੀ ਨ੍ਰਿਤ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਜਲਸਾ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ| ਜਲਸਾ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹੀ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ਜਿਸਦੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੀ ਰੰਗਤ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ| ਪਰ ਕਲਾ ਪੱਖੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਿਵੇਕਲੀ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੀਆਂ| ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਨਾਟ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਾਟਕ ਦਾ ਰੂਪ ਸਵੀਕਾਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਨਾਟਕੀ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹੂਣਾ ਹੈ| ਦਰਅਸਲ ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਨਾਚ ਤੇ ਗਾਣੇ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲਈ ਵੀ ਜਲਸਾ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ| ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਸਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਲਸੇ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਬਖ਼ਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ : ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਤੱਤ)
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਿਤਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੋਕ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 'ਜਾਤਰਾ' ਵੀ ਲੋਕ ਨਾਟਕ ਦੀ ਇੱਕ ਵੰਨਗੀ ਹੈ| ਇਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨਾਲ ਹੈ| ਜਾਤਰਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਗੀਤ ਨਾਟਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਧਰਮ, ਬੀਰ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਰ ਰਸੀ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ| ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੀਤ ਨਾਟਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ| ਆਪੋ ਅਪਣੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਨਿਭਾTਣ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ| ਰਾਧਾ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾTਣ ਵਾਲਾ ਪਾਤਰ ਐਨੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਕਿ ਨਾਟਕ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਉਨੇ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਨੱਚਣ ਅਤੇ ਝੂਮਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਸਨ| ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਟਕ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਧਰਮ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਸਮਾਜਕ ਰੰਗਣ ਵਾਲੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਿਆ| ਇਸ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਮੌਕੇ ਮੁਤਾਬਕ ਗੀਤ ਰਚਣ ਦੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਵਾਕਫ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲੀ ਮਸਲਿਆਂ 'ਤੇ ਟੀਕਾ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਕੌਮੀ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵੇਲੇ ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਟਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਤਤਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸੀ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ| ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਟ ਮੰਡਲੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਗੀਤ ਨਾਟ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ| ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਲੋਕ-ਨਾਟਕ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਇਸ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕਥਾਕਾਰ ਦਾ ਰੋਲ ਬੜਾ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਅਦਾਕਾਰ ਸੰਗੀਤਕ ਲੈਅ ਤੇ ਤਾਲ ਨਾਲ ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਕਥਾਕਾਰ ਕਥਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦਾ ਹੈ| ਅਭਿਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਬੜੀ ਚਮਕ ਦਮਕ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਮੇਕਅੱਪ ਬੜਾ ਸ਼ੋਖ ਤੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਬੜੀ ਉੱਚੀ ਤੇ ਤਿੱਖੀ ਅਵਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਅਦਾਕਾਰ ਇਸ ਗੀਤ ਨਾਟ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਦਰਸ਼ਕ ਮੰਚ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਗੀਤ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਵੀ ਇਸ ਗੀਤ-ਨਾਟ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੇ ਹਨ| ਪੰਦਰਵੀਂ-ਸੋਲਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੀਤ ਨਾਟ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ- ਕਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸੀ ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲੋਕ ਨਾਟ ਦੀ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ : ਲੋਕ ਨਾਟਕ)
ਟਿੱਚਰ, ਨਕਲ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇੱਕੋ ਝਾਕੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਅਜਿਹੀ ਝਾਕੀ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਹਾਸ ਰਸ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਟਿੱਚਰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਸ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਟਿੱਚਰ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਅਦਾਕਾਰ ਕੇਵਲ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇੱਕ ਨੂੰ ਰੰਗਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਬਿਗਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਟਿੱਚਰ ਸਧਾਰਨ ਗੱਲਬਾਤ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਬੜੇ ਧਮਾਕੇ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਤੋਂ ਵਿਪਰੀਤ ਇਸ ਦਾ ਅੰਤ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ| ਟਿੱਚਰ ਖਤਮ ਹੋਣ 'ਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਲੋਟਪੋਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ| ਟਿੱਚਰ ਵਿੱਚ ਅਖੀਰਲੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦਾ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸੇ ਗੱਲ ਵਾਸਤੇ ਟਿੱਚਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਟਿੱਚਰਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ਰੱਬ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਚੁੱਕੇ, ਮਾਮਾ ਜੀ, ਕਮਰੇ ਭਰ ਦਿੱਤੇ, ਭੁੱਖੇ ਰੋਂਦੇ ਸੀ, ਲਫ਼ਾਫ਼ੇ ਵਿੱਚ, ਬਹੁਤ ਦੇਗਾਂ ਲਾਹੀਆਂ, ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਆਦਿ
ਟਿੱਚਰ ਖੇਡਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੰਚ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ| ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਟਿੱਚਰ ਖੇਡ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਇੱਕੋ ਅਦਾਕਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਅਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਕਲਾਕਾਰ ਬਾਲਮੀਕ ਮਿਰਾਸੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੱਦਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸਗੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਬੁਲਾਏ ਹੀ ਇਹ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ| ਵਧਾਈਆਂ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਇਹ ਮਿਰਾਸੀ ਕਲਾਕਾਰ ਟਿੱਚਰਾਂ ਖੇਡਦੇ ਹਨ| ਗੁੰਝਲ ਖੁੱਲਣ ਤੇ ਰੰਗਾ, ਬਿਗਲੇ ਦੇ ਚਮੋਟਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ| ਚਮੋਟਾ ਵੱਜਣ 'ਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਖਿੜਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸਦੇ ਹਨ| ਟਿੱਚਰ ਘੜਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਨੋਰਥ ਹੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਹਸਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਔਲਖ : ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ)
