ਓਪੇਰਾ / ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ

Opera

ਓਪੇਰਾ / ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਦਾ ਆਰੰਭ ਪੱਛਮ ਞਿੱਚ ਸਤਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵੈਗਨਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਿਗਸਣ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਜਿਹੇ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕ ਧੁਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪਾਤਰ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਅਭਿਨੈ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਨਾਟਕ ਲਈ ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸਗੋਂ ਮੂਕ ਅਭਿਨੈ ਰਾਹੀਂ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਗੀਤ ਨਾਟ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਨਾਟਕ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਦੀ ਕਥਾ, ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਤੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਆਦਿ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗੀਤ ਬਾਰੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵਤਾ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਭਰਦੀ ਹੈ । ਅਭਿਨੇਤਾ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਲੈਅ, ਸੁਰ ਅਤੇ ਤਾਲ ਬਾਰੇ ਸੂਝ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਨਾਟਕ ਦੀ ਸਫ਼ਲ ਪ੍ਰ੍ਦਰਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਅਭਿਨੇਤਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਾਟਕਕਾਰ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਾਟਕੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਤੱਤ ਵਿਆਪਕਤਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸਿਰਜਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕੇ । ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਹੀ ਮੂਕ ਅਭਿਨੈ ਨੂੰ ਅਰਥ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੂਝਵਾਨ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤੀ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕ ਅੰਸ਼ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਦਮਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਨੌਟੰਕੀ, ਭਵਾਈ, ਜਾਤਰਾ, ਯਕਸ਼ਗਾਣ ਆਦਿ ਲੋਕ - ਨਾਟ, ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਰੂਪ ਹਨ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ, ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰਾ ਹੈ । ਸ਼ੀਲਾ ਭਾਟੀਆ ਨੇ 1950 ਵਿੱਚ ਵਾਦੀ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਨਾਟਕ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਧੁਨਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਤੇਰਾ ਸਿੰਘ ਚੰਨ ਦਾ ਅਮਰ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਸੀ । ਇਸ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਮਿਲੀ । ਸ਼ੀਲਾ ਭਾਟੀਆ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਦਿੱਲੀ ਆਰਟ ਥੀਏਟਰ ਵਲੋਂ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਜਿਹਾ ਨਾਟਕ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਭਾਵੇਂ ਤੇਰਾ ਸਿੰਘ ਚੰਨ ਦੀਆਂ ਅਮਰ ਪੰਜਾਬ, ਲੱਕੜ ਦੀ ਲੱਤ ਤੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਹਰਲਾ ਦੀਆਂ ਹਾੜ੍ਹੀ ਸਾਉਣੀ ਇਸੇ ਨਾਟ - ਪਰੰਪਰਾ ਦੀਆਂ ਨਾਟ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਸੰਗੀਤਕ ਗੁਣ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ । ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤਕ ਧੁਨਾਂ ਤੇ ਰਾਗ ਰਾਗਣੀਆਂ ਦੀ ਬਕਾਇਦਾ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਮਝ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੱਛਮੀ ਸੰਗੀਤਕ ਧੁਨਾਂ, ਵੱਖ - ਵੱਖ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਲੋਕ - ਧੁਨਾਂ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਸਮਨਵੈ ਰਾਹੀਂ ਹੁਣ ਨਵੇਂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਆਰ. ਜੀ. ਅਨੰਦ, ਪ੍ਰੇਮ ਜਲੰਧਰੀ ਤੇ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਨਾਜ਼ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ । ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਨਾਟਕ ਦੀ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਯਤਨ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਥ ਵਿੱਚ ਜਗਦੀਸ਼ ਫ਼ਰਿਆਦੀ ਨੇ ਸਾਹਿਬਾਨ ਸਾਹਿਬਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਹਰਲਾ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਦੇਣ ਨੂੰ ਵੀ ਅਣਗੌਲਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਸੱਧਰਾਂ, ਸਮਝੌਤਾ, ਜੁਗਨੀ, ਹਾੜ੍ਹੀਆਂ ਸਾਉਣੀਆਂ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਬੋਲ ਅਤੇ ਖੋਹੀਆਂ ਰੰਬੀਆਂ ਆਦਿ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਪ੍ਰੇਸੀਨੀਅਮ ਥੀਏਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸਗੋਂ ਸੁੱਕੇ ਟੇਭਿਆਂ ਨੂੰ ਬਤੌਰ ਮੰਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦੇ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਬਹੁਤੇ ਸਬੂਤ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਦੇਣ ਵੱਡਮੁਲੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਛੇਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਦਾ ਦੌਰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੀਲਾ ਭਾਟੀਆ, ਜੇਗਿੰਦਰ ਬਾਹਰਲਾ, ਤੇਰਾ ਸਿੰਘ ਚੰਨ ਤੇ ਜਗਦੀਸ਼ ਫਰਿਆਦੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਉੱਘੇ ਨਾਂ ਹਨ ।(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਸਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ : ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ; ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ : ਰੰਗਮੰਚ )

   Transliterate : ** Select Language ** देवनागरी ಕನ್ನಡ తెలుగు বাংলা লিপি தமிழ் മലയാളം ગુજરાતી ଓଡ଼ିଆ ਗੁਰਮੁਖੀ