Punjabi Encyclopaedic Dictionary of Theatre (Punjabi-English)
ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ / ਸੰਕੇਤਾਤਮਕ ਨਾਟ ਸ਼ੈਲੀ
ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਟਕੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਰਾਹੀਂ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵੱਡ ਆਕਾਰੀ ਸੰਦਰਭ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੂਖ਼ਮਤਾ ਨਾਲ ਚਿਤਰਣ ਵਿੱਚ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ| ਇਸ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਨੰਦਾ ਕਾਲ ਦਾ ਨਾਟਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਅਨੁਸਾਰੀ ਸੀ| ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰਲੇ ਨਾਲ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪੁਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ| ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਗਰ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਗਾਰਗੀ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ, ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੀਤਾ| ਆਤਮਜੀਤ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਰੂਪ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ| ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਨਰੇਟਰ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਨਾਟਕਕਾਰ ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਰਾਹੀਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਲੋਹਾ ਕੁੱਟ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸੰਤੀ ਦੇ ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਅੱਗ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਰਾਹੀਂ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਹੋਈ ਹੈ| ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਿੱਚ ਆਤਮਜੀਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਹੈ| ਉਹਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਾਟਕੀ ਵਸਤ, ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਲਗੱਡ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰਥਕਤਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਦਰਸ਼ਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਰਚਨਾ ਦੇ ਬਹੁਪਰਤੀ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਰਸਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਪਾਲੀ ਭੁਪਿੰਦਰ ਦੇ ਨਾਟਕ ਉਸਨੂੰ ਕਹੀਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਰੰਗ ਪਸੰਦ ਹੈ ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਗਏ ਨਾਟਕ ਹਨ| ਆਤਮਜੀਤ ਦੇ ਨਾਟਕ ਹਵਾ ਮਹਲ, ਦਾਇਰਾ ਤੇ ਸਲੀਬ, ਮੁਰਗੀਖਾਨਾ, ਫ਼ਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਗਿਆ ਰੁੱਖ ਕਲਾਤਮਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਫ਼ਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਗਿਆ ਰੁੱਖ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਡਰਿਫ਼ਟ ਵੁੱਡ ਹੈ| ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ੋ ਪੀਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਈ ਇਹ ਡਰਿਫ਼ਟ ਵੁੱਡ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਵੀਨਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇਸ ਡਰਿਫ਼ਟ ਵੁੱਡ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਰਦ ਔਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ੋ ਪੀਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਜੀਉਂਦੇ ਜਾਗਦੇ, ਪਲਰਦੇ, ਝੂਮਦੇ ਰੁੱਖ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ| ਮਰਦ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਲਈ ਰੁੱਖ ਦੀ ਲੋੜ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਜੜ੍ਹੋਂ ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਰੁੱਖ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਵਧਣ ਫੈਲਣ ਦੀ ਕੋਈ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਾ ਹੋਵੇ| ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਨਾਟਕ ਦੀ ਵਸਤ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਰੂਪਮਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ| ਆਤਮਜੀਤ ਨੇ ਇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਘਰ ਦੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਪਈ ਮਹਿਜ਼ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ੋ ਪੀਸ ਵਰਗੀ ਹੈ| ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋਂ ਨਾਟਕਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਟਕ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਰੁਚੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸਫ਼ਲ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਨਾਟਕ ਵਿਚਲਾ ਸੰਦੇਸ਼, ਵਰਤੇ ਗਏ ਚਿੰਨ੍ਹ ਰਾਹੀਂ ਸਮੁੱਚੀਆਂ ਅਰਥ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਰੁਚੀ ਤੋਂ ਉਜਾਗਰ ਕਰੇ|
ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸੰਦਰਭ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂ ਮੰਚ ਸਮੱਗਰੀ ਰਾਹੀਂ ਰੂਪਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ| ਪਾਲੀ ਭੁਪਿੰਦਰ ਦੇ ਨਾਟਕ ਉਸਨੂੰ ਕਹੀਂ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਆਤੂ ਦਾ ਖਿੜਕੀ ਖੁਲਵਾਉਣਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਪਰਿਪੇਖ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ| ਖਿੜਕੀ ਦਾ ਖੁਲ੍ਹਣਾ ਆਤੂ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਬੋਝ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ -ਨਵਨਿੰਦਰਾ ਬਹਿਲ : ਨਾਟਕੀ ਸਾਹਿਤ)
ਨਾਟਕ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਪਾਠ ਦਾ ਮੰਚੀ ਸੰਦਰਭ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਕਲਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਲਿਖਤੀ ਟੈਕਸਟ ਤੋਂ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਪੇਸ਼ ਹੋ ਰਹੇ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਪਿਛੇ ਨਾਟ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦੀ ਮੰਚੀ ਸੂਝ ਅਤੇ ਨਾਟ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਲਿਖਤ ਵਿਚਲੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਨਾਟਕੀ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਵਿਧੀਵਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕ੍ਰਮ ਤੇ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕੀ ਸੂਝ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕੀ ਟੈਕਸਟ ਦਾ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਸਮੂਰਤੀਕਰਨ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦੀ ਮੁੱਖ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਚਨਾ ਦੇ ਬਹੁਪਰਤੀ ਅਰਥ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਨਿੱਕੀ ਤੋਂ ਨਿੱਕੀ ਮੰਚ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਜੈਸਚਰ, ਚੇਸ਼ਟਾਵਾਂ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹਰੇਕ ਅਰਥ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਸਾਰਥਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਸਿਰਜਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਇਹ ਅਭਿਨੇਤਾ ਦੁਆਰਾ ਉਚਾਰੇ ਬੋਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਉਸਦੇ ਮੂਕ ਅਭਿਨੈ ਅਤੇ ਹਰਕਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ| ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੀ ਹਰ ਗਤੀਵਿਧੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਹੀ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ|
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰਤਾ (Stabilty) ਦੇ ਅੰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ| ਇਹ ਕਲਾ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ| ਇਸੇ ਲਈ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਦੂਜੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ| ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਕਿਸੀ ਵੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ| ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਤੱਤ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਰੂਪਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਨਾਟਕ ਦੀ ਲਿਖਤੀ ਟੈਕਸਟ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਟੈਕਸਟ ਕਾਲ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ| ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਵੇਲੇ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਬਿੰਬ ਉਭਰਦਾ ਹੈ| ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਕਲਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਨਾਟ ਪਾਠ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਕੇਵਲ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਸਗੋਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸਮੂਰਤੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦਾ ਇਹ ਪਰਿਪੇਖ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਕਲੇਵਰ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕੀ ਪਾਠ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਦੀ ਵੱਖਰਤਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਕ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਕਲਾ ਰਾਹੀਂ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਯਥਾਰਥ ਅਸਲ ਯਥਾਰਥ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਚਿਹਨੀਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ : ਨਾਟਕ ਕਲਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖ; ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ (ਸੰਪਾ.) : ਸਾਹਿਤ ਕੋਸ਼)
ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਅਤੇ ਸਤਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਪੱਖੋਂ ਨਵੇਂ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ| ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਨਵੀਨਤਾ ਦੇ ਇਸੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ| ਇਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਟਕਕਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਹਨ| ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਬੋਹੜ ਇਕਾਂਗੀ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ| ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੋਹੜ ਸਮੇਂ ਦਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਜਿਹਾ ਪਾਤਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਇਉਂ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਮਾਨਵੀਕਰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ| ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਲਪ ਅਤੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਪੱਖੋਂ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੀ ਵੰਨਸੁਵੰਨਤਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ| ਸੁਲਤਾਨ ਰਜ਼ੀਆ ਉਸ ਦਾ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਨਾਟਕ ਹੈ| ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਨਾਟਕ ਭਾਵੇਂ ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਨ ਪਰ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨੋਗੁੰਝਲਾਂ ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਛਾਇਆ ਨਾਟ, ਪੁਤਲੀ ਨਾਟ ਅਤੇ ਮੂਕ ਅਭਿਨੈ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਬੜੇ ਕਾਰਗਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ| ਜਿਊਂਦੀ ਲਾਸ਼ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਨਾਟਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾ ਕੇ ਵਿੱਲਖਣ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿਰਜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ| ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਜਾਨਵਰ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ| ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਨਾਇਕ ਪਾਤਰ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੰਚ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਪੱਖੋਂ ਨਵਾਂ ਤਜਰਬਾ ਕੀਤਾ| ਇਹ ਪਾਤਰ ਅਸਲ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪਾਤਰ ਹੈ| ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨਾ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ਨੇ ਆਪ ਕੀਤੀ ਸੀ| ਘੁੰਮਣ ਨੇ ਮੰਚ ਪੱਖੋਂ ਹਰ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੀਆਂ ਅਭਿਨੈ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਪੱਖੋਂ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉਜਾਗਰ ਹੋਈਆਂ| ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਰੁਚੀ ਦਾ ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਪੱਛਮ ਦੀਆਂ ਨਾਟ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਣ ਵਿੱਚ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਮੋਹਰੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੈ| ਐਬਸਰਡ ਨਾਟ-ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੇਠੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ| ਉਸ ਦੇ ਨਾਟਕ ਕਿੰਗ, ਮਿਰਜ਼ਾ ਤੇ ਸਪੇਰਾ, ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ ਸੱਖਣਾ ਸੱਖਣਾ, ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ ਦੋਸਤੋ ਵਿਸ਼ੇ, ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਮੰਚ ਪੱਖੋਂ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਨਾਟਕ ਹਨ| ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ ਸੱਖਣਾ ਸੱਖਣਾ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮੱਧਵਰਗੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਤੇ ਕਾਟਵਾਂ ਵਿਅੰਗ ਕੀਤਾ ਹੈ| ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਹ ਵਰਗ ਬਾਹਰੋਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਬੜਾ ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਰਗ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦਾ ਢੰਗ ਬਿਲਕੁਲ ਖੋਖਲਾ ਤੇ ਅਕਾਊ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਦਾ ਹਰੇਕ ਪਾਤਰ ਜਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਅੱਕ ਥੱਕ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਉਂ ਰਿਹਾ ਹੈ| ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ| ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿੰਗ ਮਿਰਜ਼ਾ ਤੇ ਸਪੇਰਾ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਨਾਟਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਐਬਸਰਡ ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ| ਮਰਦ ਮਰਦ ਨਹੀਂ ਤੀਵੀਂ ਤੀਵੀਂ ਨਹੀਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ ਦੇ ਹਾਦਸੇ ਤੋਂ ਬਚੇ ਦੋ ਅਜਨਬੀ ਪਾਤਰ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਬੜੇ ਗੰਭੀਰ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਪੂਰਾ ਨਾਟਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ ਦੋ ਹੈ| ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ ਦੋਸਤੋ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਐਬਸਰਡ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਨਾਟਕ ਹੈ| ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਰੇਕ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਕਲਾਮਈ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ| ਸੇਠੀ ਨੇ ਕੇਵਲ ਸ਼ਿਲਪ ਪੱਖੋਂ ਹੀ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ੇ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਦਲੇਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ| ਮਹਾਂਨਗਰੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਾਜਾਂ ਨੂੰ ਨਿਧੜਕ ਹੋ ਕੇ ਉਘਾੜਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੇਠੀ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸੰਗਤੀਆਂ ਤੇ ਵਰਜਿਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੇਠੀ ਦੀ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਰੁਚੀ ਅਹਿਮ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਪੈਬਲ ਬੀਚ ਤੇ ਲੌਂਗ ਗੁਆਚਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਟਕ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਪੱਖੋਂ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਹੰਢੇ ਵਰਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੂਝਵਾਨ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ| ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਫੁੱਲ ਨੇ ਧਾਰਮਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਵੇਲੇ ਨਾਇਕ ਨੂੰ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਇਕ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ| ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਦਾ ਅਨੁਸਰਨ ਕਰਦਿਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ ਗਾਇਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਜਨ ਦੀ ਜੁਗਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਪਣਾਈ ਗਈ| ਆਤਮਜੀਤ ਨੇ ਵੀ ਰੰਗਮੰਚ ਤੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਲੱਖਣ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਵੱਥ ਅਤੇ ਕੱਥ ਪੱਖੋਂ ਅਮੀਰ ਕੀਤਾ ਹੈ| ਸਮਕਾਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸੰਗਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਟਕ ਚਾਬੀਆਂ, ਮੁਰਗੀਖਾਨਾ, ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਲੱਤਾਂ ਵਾਲਾ ਮੇਜ਼, ਫ਼ਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਗਿਆ ਰੁੱਖ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਬੀਮਾਰ ਹੈ ਹਨ| ਪੁਰਾਤਨ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਅਜੋਕੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਟਕ ਪੂਰਨ ਹੈ| ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ, ਚਰਨ ਦਾਸ ਸਿਧੂ, ਸਵਰਾਜਬੀਰ, ਪਾਲੀ ਭੁਪਿੰਦਰ ਅਜੋਕੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਰੂਪ ਪੱਖੋਂ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਤੇ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਜਗਾਈਆਂ ਹਨ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਪਾਲੀ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ : ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਨਾਟ ਚਿੰਤਨ)
ਇਸ ਥੀਏਟਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਸੀ| ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ| ਇਸ ਥੀਏਟਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸ਼੍ਰੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਥੀਏਟਰ ਰਾਹੀਂ ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਟਕ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ, ਦੀਵਾਰ, ਪਠਾਣ, ਗੱਦਾਰ ਅਤੇ ਆਹੂਤੀ ਹਨ| ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਖੇਡਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਨਾਟਕ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੇ ਦੁਸ਼ਅੰਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਆਪ ਨਿਭਾਈ ਸੀ| ਇਸ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਕ ਰੰਗਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਤਸਵੀਰਾਂ ਤੇ ਮੰਚੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਮੰਚ ਸੱਜਾ ਨੂੰ ਬੋਝਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ| ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ| ਪਠਾਣ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੂੰ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹਾਸਲ ਹੋਈ| ਤੱਤਕਾਲੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਨਾਟਕ ਖੇਡੇ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਨੂੰ ਵੱਡਅਕਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ| ਇਸ ਥੀਏਟਰ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਦੀ ਛਾਪ ਸਪਸ਼ੱਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਖ਼ੁਦ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਦਾਕਾਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਭਿਨੈ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ| ਪਠਾਣ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਨੇ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਤੱਕ ਲਗਾਤਾਰ ਪਠਾਣ ਪਾਤਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ| ਇਸ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ| ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਬਾਕੀ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਗੌਣ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਸੀ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬੰਬਈ ਦੇ ਓਪੇਰਾ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਬਕਾਇਦਾ ਕਿਰਾਏ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ| ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਭਾਰੀ ਮੰਚ ਸਮੱਗਰੀ ਤਹਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ| ਨਾਟਕ ਖਤਮ ਹੋਣ 'ਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਦਾਨ ਰਾਸ਼ੀ ਦੇ ਕੇ ਜਾਣ| ਨਾਟਕ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦੌਰਾਨ ਪੂਰਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ; ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪੱਖੇ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਅਭਿਨੇਤਾ ਪੂਰੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਨਿਭਾਅ ਸਕਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖੰਡਿਤ ਨਾ ਹੋਵੇ| ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸ਼ੋਰ ਸ਼ਰਾਬੇ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ| ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੇ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨਾਲ ਥੀਏਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿਭਾਇਆ| ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਪਾਰਸੀ ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਬੱਝਦਾ ਹੈ| ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਾਇਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ| 1960 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਦੀ ਖ਼ਰਾਬ ਸਿਹਤ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਥੀਏਟਰ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ| ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਮਨਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ : - ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ : ਰੰਗਮੰਚ)
ਮੰਚੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੇ ਥੀਏਟਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਸੀਨੀਅਮ ਥੀਏਟਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਪ੍ਰੋਸੀਨੀਅਮ ਥੀਏਟਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਲਪ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਾਲ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉੱਚਾ ਥੜਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਅਭਿਨੇਤਾ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਥੜ੍ਹੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਸੀਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ| ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਇਸੇ ਥੀਏਟਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਸੀਨੀਅਮ ਥੀਏਟਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਲੰਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਅਭਿਨੇਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਰਸ਼ਕ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਦਰਸ਼ਕ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹਨ| ਦਰਸ਼ਕ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਸੀਮਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ| ਅਦਾਕਾਰ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵੇਲੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹਿਜ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਇਉਂ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਾਹ ਨਾ ਹੋਵੇ| ਪ੍ਰੋਸੀਨੀਅਮ ਸਟੇਜ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਚਲ ਰਹੇ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਕ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਅੰਤਰਮੁਖਤਾ ਵਾਲੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਦਰਸ਼ਕ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਜਾਹਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ| ਪ੍ਰੋਸੀਨੀਅਮ ਥੀਏਟਰ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਭਰਮ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਦਾਕਾਰ ਲਾਈਵ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ -ਆਤਮਜੀਤ : ਨਾਟਕ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ; ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਧੀਰ : ਨਾਟਕ ਸਟੇਜ ਤੇ ਦਰਸ਼ਕ)
ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਅਰੰਭ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟੀ.ਵੀ. ਨਾਟਕ ਲਿਖੇ ਗਏ| ਇਸਲਾਮੀ ਦੇਸ਼ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮੰਚੀ ਛੁਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ| ਨਾਟਕੀ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਨੂੰ ਸਟੇਜੀ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ| ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਬਹੁਤਾ ਨਾਟਕ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਹੀ ਹੈ| ਰਫ਼ੀ ਮੀਰ ਉਥੋਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਆਗਾ ਅਸ਼ਰਫ਼, ਅਸ਼ਫ਼ਾਕ ਅਹਿਮਦ ਅਤ ਫ਼ਖ਼ਰ ਜ਼ਮਾਨ ਆਦਿ ਨੇ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਲਿਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੀਆਂ| ਟੀ.ਵੀ. ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਨਾਲੋਂ ਟੀ.ਵੀ. ਨਾਟਕ ਲਿਖਣ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਵਧਿਆ| ਬਾਨੋ ਕੁਦਸੀਆ ਤੇ ਸਰਮਦ ਸਾਹਿਬਾਈ ਨੇ ਟੀ.ਵੀ ਨਾਟਕ ਲਿਖ ਕੇ ਇਸ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ| ਤੂੰ ਕੌਣ ਤੇ ਪੰਜਵਾਂ ਚਿਰਾਗ ਸਰਮਦ ਸਾਹਿਬਾਈ ਦੇ ਟੀ.ਵੀ. ਲਈ ਲਿਖੇ ਗਏ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਟਕ ਹਨ| ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਟੀ.ਵੀ. ਨਾਟਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਟੇਜੀ ਨਾਟਕ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਵੀ ਅਰੰਭ ਹੋਇਆ ਪਰ ਸਟੇਜੀ ਨਾਟਕ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਘੱਟ ਲਿਖੇ ਤੇ ਖੇਡੇ ਗਏ| ਉਥੋਂ ਦੇ ਧਾਰਮਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹਾਲਾਤ ਕਾਰਨ ਮੰਚੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ| ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ| ਇਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਪਾਰਕ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਥੀਏਟਰ ਵੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਥੀਏਟਰ ਸਾਹਿਤਕ ਤੇ ਮਿਆਰੀ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਤੋਂ ਊਣਾ ਰਿਹਾ| ਇਸ ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੇਣ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਰਸ਼ਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ|
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮਿਆਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਨਾਟਕ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ, ਸਰਮਦ ਸਹਿਬਾਈ, ਮੇਜਰ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ ਤੇ ਸ਼ਾਹਿਦ ਨਦੀਮ ਹਨ| ਗੰਭੀਰ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਮੰਚੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨਤ ਹੋਏ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਵਾਂ ਚਿਰਾਗ, ਤਖਤ ਲਾਹੌਰ, ਕੁਕਨਸ, ਬੁਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਦੁਖ ਦਰਿਆ ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਾਟ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਲੋਂ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ| ਉਥੋਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਹਕੂਮਤ ਕਾਰਨ ਸਿਸਟਮ ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲਈ ਨਾਟਕਕਾਰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਧੀ ਬਣ ਗਈ| ਅਸ਼ਫ਼ਾਕ ਅਹਿਮਦ ਦਾ ਟਾਹਲੀ ਦੇ ਥੱਲੇ ਅਤੇ ਸਾਹਿਦ ਨਦੀਮ ਦਾ ਮਰਿਆ ਹੋਇਆ ਕੁੱਤਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਾਟਕ ਹਨ| ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਮੁਖ ਸੁਰ ਵਿਦਰੋਹ ਤੇ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਸੁਰ ਹੈ| ਸਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਇਹ ਨਾਟਕ ਸਿਸਟਮ ਦੀਆਂ ਦੋਖੀ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਨਕਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਮੂਲਵਾਦੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਛਾਣ ਰਹੀ ਹੈ| ਸਰਮਦ ਸਹਿਬਾਈ ਦਾ ਪੰਜਵਾਂ ਚਿਰਾਗ ਅਤੇ ਤੂੰ ਕੌਣ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਨਾਟ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਵੈ ਪਛਾਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ| ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਿਦ ਨਦੀਮ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਸੱਤਾ, ਦਮਨਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸ਼ੋਸ਼ਨ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਹੈ| ਸੱਤਾ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ, ਫੌਜੀ ਡਿਕਟੇਟਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਗਾਰ ਕੇ ਜਨ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਿਆ ਹੈ| ਜਮਹੂਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਕੇ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਰਿਹਾ ਹੈ| ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਮਾਜਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਆਰਥਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਬਦਲਾਵ, ਔਰਤ ਦੀ ਦਮਨਕਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਨਵੀਂ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਟਕਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਥੋਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਬੜੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਕੜ ਵਿੱਚ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ| ਸੱਜਾਦ ਹੈਦਰ ਦਾ ਬੋਲ ਮਿੱਟੀ ਦਿਆ ਬਾਵਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਖ਼ਰ ਜ਼ਮਾਨ ਦਾ ਜਮੀਨ ਦੇ ਸਾਕ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਨਾਟਕ ਹਨ| ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਉਥੋਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਤੇ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਲੱਖਣ ਰਹੀ ਹੈ| ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਕ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕਾਵਿ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਜਨ ਸਧਾਰਣ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਕਰਕੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਹੱਕ ਸੱਚ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦਿਆਂ ਜਨ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਸਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ : ਬੀਜ ਤੋਂ ਬਿਰਖ਼ ਤੱਕ)
ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਭਰਤਮੁਨੀ ਦੇ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ| ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਤਿੰਨ ਤਰਾਂ੍ਹ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ| ਉਤਮ, ਮਧਿਅਮ ਅਤੇ ਅਧਮ ਪਾਤਰ| ਉਤਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਗਿਆਨ- ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘੀ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਕੋਮਲ ਕਲਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੂਖ਼ਮ ਸੂਝ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਪਾਤਰ ਗੰਭੀਰ, ਸਖੀਦਿਲ ਅਤੇ ਤਿਆਗੀ ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਦੁਖਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਮਧਿਅਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪਾਤਰ ਕੋਮਲ ਕਲਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੂਖ਼ਮ ਸੂਝ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ, ਲੋਕਾਚਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਿਲਖਣ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੂਝ ਦਾ ਮਾਲਕ, ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸੀਲ ਅਤੇ ਮਿੱਠਬੋਲੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਅਧਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਘਟੀਆ ਸੋਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ, ਧੋਖੇਬਾਜ, ਚਲਾਕ, ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਚੁਗਲਖ਼ੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਰਤ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਵੀ ਇਨਾਂ੍ਹ ਤਿੰਨ ਤਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ| ਉਤਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਇਸਤਰੀ ਪਾਤਰ ਕੋਮਲਭਾਵੀ, ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਵਾਲੀ, ਮਿੱਠਬੋਲੜੀ, ਨਿਮਰਤਾ ਦੀ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਅਧੀਨਗੀ ਭਾਵ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਮਾਧਿਅਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਥੋੜ੍ਹੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਅਧਮ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਪਾਤਰ ਦੇ ਲੱਛਣ ਅਧਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲੇ ਪੁਰਸ਼ ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ|
ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਅਰਥਾਤ ਨਾਇਕ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨਾਇਕਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ : -
ਧੀਰ ਉਦਾਤ,
ਧੀਰ ਲਲਿਤ,
ਧੀਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ
ਧੀਰ ਉੱਧਤ
ਭਰਤਮੁਨੀ ਨੇ ਧੀਰ ਉਦਾਤ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਸੈਨਾਪਤੀ ਤੇ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ| ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਧੀਰ ਲਲਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ| ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਧੀਰ ਉਦਾਤ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਬਾਣੀਏ ਨੂੰ ਧੀਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚ ਧੀਰਜ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨਾਇਕਾਂ ਨਾਲ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਦੂਸ਼ਕ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ| ਰਾਜੇ ਦਾ ਵਿਦੂਸ਼ਕ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਸ਼ਿਸ਼, ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਵਿਦੂਸ਼ਕ, ਸਾਧੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਇਹ ਵਿਦੂਸ਼ਕ ਪਾਤਰ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਅਤੇ ਨਾਇਕ ਦੇ ਹਰ ਸੁੱਖ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ਨਾਇਕ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦਾ ਹਰੇਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਭੋਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨੋਰਥ 'ਤੇ ਵਿਜੇ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਨਾਇਕ ਲਈ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ| ਅਜਿਹਾ ਪਾਤਰ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਨਾਇਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ|
ਇਸਤਰੀ ਪਾਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਰਗੀਕਰਨ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ| ਅਪਸਰਾ, ਰਾਣੀ, ਖਾਨਦਾਨੀ ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਵੇਸ਼ਯਾ, ਇਸਤਰੀ ਨਾਇਕਾ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਦਸੇ ਗਏ ਹਨ| ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀ ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਭਰਤਮੁਨੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ| ਧੀਰਾ, ਲਲਿਤਾ, ਉਦਾਤਾ ਅਤੇ ਨਿਭ੍ਰਿਤਾ| ਰਾਜੇ ਦੇ ਮਹੱਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰਦਿਆਂ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਪਾਤਰ ਹਨ ਮਹਾਦੇਵੀ, ਭੋਗਿਨੀ, ਅਨੁਚਾਰਿਕਾ, ਨਰਤਕੀ, ਨਾਟਕੀਯਾ, ਪਰਿਚਾਰਿਕਾ, ਸੰਚਾਰਿਕਾ, ਕੁਮਾਰੀ, ਆਯੁਕਤਿਕਾ ਆਦਿ| ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹਾਦੇਵੀ ਉੱਚੇ ਖਾਨਦਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਔਰਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ | ਰਾਜੇ ਦੀ ਸੁੱਖ ਮੰਗਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਹਿੱਤ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੀ ਅਜਿਹੀ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਮਹਾਦੇਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕੀਯਾ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਵਿਦਿਆ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਇਸਤਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਰਾਜੇ ਦੇ ਮਹੱਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਹੰਦੀਆਂ ਹਨ| ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਬਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨੀ ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਲਾਲਚੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ| ਰਾਜੇ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਭਰਤਮੁਨੀ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ|
ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਦੇ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਵਤਾ, ਸੈਨਾਪਤੀ ਜਾਂ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪਾਤਰ ਸੋਹਣੀ ਦਿਖ ਵਾਲਾ, ਮਿੱਠਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਸੁਡੋਲ ਸਰੀਰ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ| ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਬਦਸੂਰਤ ਜਾਂ ਕਰੂਪ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਦੀ ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਕਰੁਖਤ ਆਵਾਜ਼ ਹੋਵੇ, ਨੂੰ ਰਾਖਸ਼ ਜਾਂ ਦੈਂਤ ਦਾ ਰੋਲ ਦਿਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ| ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਰੋਲ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ| ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੌਕਰ ਦਾ ਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਭਿਨੇਤਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਰੀਰਕ ਖਾਮੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਸ਼ਕਲੋਂ ਭੱਦਾ ਅਤੇ ਫ਼ਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਾਲਾ ਪਾਤਰ ਇਸ ਰੋਲ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਵੇਲੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਰਗਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ| ਪਾਤਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ, ਉਹਦੀ ਦਿਖ, ਉਹਦੇ ਰੋਲ ਅਨੁਕੂਲ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ| ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆਹਾਰਯ ਪੱਖ ਅਰਥਾਤ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਥਿਤੀ ਮੁਤਾਬਕ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਰੋਲ ਉਹਦੀ ਉਮਰ, ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ ਅਤੇ ਸੁਭਾ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ| ਉਪਰੋਕਤ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਅਭਿਨੇਤਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਪਾਤਰ ਦਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਉਸ ਪਾਤਰ 'ਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਉਹ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਮਨਫ਼ੀ ਕਰਕੇ ਅਭਿਨੈ ਕਰਨਾ ਹੀ ਅਭਿਨੈ ਕਲਾ ਦੀ ਸਹੀ ਸ਼ਿਖਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਨੇ ਇਸੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਸਤਾਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਤਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ| ਅਨੁਰੂਪ, ਵਿਰੂਪ ਤੇ ਰੂਪ ਅਨੁਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ| ਅਨੁਰੂਪ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮਰਦ, ਮਰਦ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਔਰਤ, ਔਰਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਵਿਰੂਪ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਰੂਪ ਸੱਜਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਬੱਚਾ, ਬੁੱਢੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬੁੱਢਾ, ਬੱਚੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੂਪ ਅਨੁਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਉਸ ਅਦਾਕਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਔਰਤ, ਮਰਦ ਦੀ ਤੇ ਮਰਦ ਔਰਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਯੁੱਧ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਾਂ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮਰਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ: - ਕਮਲੇਸ਼ ਉੱਪਲ : ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਰੰਗਮੰਚ; ਭਰਤ ਮੁਨੀ : ਨਾਟਯ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ)
ਅੱਠਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪਾਰਸੀ ਲੋਕ ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਕੰਢਿਆਂ ਤੇ ਆ ਕੇ ਵੱਸ ਗਏ ਸਨ| ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਕਸਬੀ ਨਾਟਕ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕੁਝ ਪਾਰਸੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾTਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ| ਇੱਕ ਪਾਰਸੀ ਫ਼ਰਾਮਜੀ ਨੇ ਵਪਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਪਹਿਲੀ ਪਾਰਸੀ ਨਾਟ-ਮੰਡਲੀ ਬਣਾਈ| 1930 ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਰਿਹਾ| ਕੁਝ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਟ-ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ| ਐਲਫ਼ਰੈਡ ਥੀਏਟਰੀਕਲ ਕੰਪਨੀ, ਓਲਡ ਥੀਏਟਰੀਕਲ ਕੰਪਨੀ, ਪਾਰਸੀ ਥੀਏਟਰੀਕਲ ਕਲੱਬ, ਆਦਿ| ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦਤ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡਣਾ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਪਿੱਛੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨਾਟਕ ਖੇਡੇ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਦਾਕਾਰ ਸੋਹਣੀ ਦਿਖ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪੋਸ਼ਾਕ ਤੜਕ ਭੜਕ ਵਾਲੀ ਤੇ ਲਿਸ਼ਕਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ| ਕਾਵਿਕ ਤੇ ਲੈਅਮਈ ਸੰਵਾਦ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀਲ ਲੈਂਦੇ ਸਨ| ਗੀਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਖਾਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ| ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤੇਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ| ਹਰੇਕ ਪਾਰਸੀ ਕੰਪਨੀ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ| ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ| ਆਗਾ ਹਸ਼ਰ ਮੁਹੰਮਦ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ| ਇਸ ਨੇ ਪਾਰਸੀ ਥੀਏਟਰ ਨੂੰ ਨਵੀਨ ਰੰਗਣ ਦਿੱਤੀ| ਤਕਨੀਕ ਪਖੋਂ ਪਾਰਸੀ ਥੀਏਟਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਲੋਕ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਦੇ ਥੀਏਟਰ ਦਾ ਰਲਵਾਂ ਮਿਲਵਾਂ ਅਨੁਸਰਨ ਕਰਦਾ ਸੀ| ਨਾਟਕੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵੇਲੇ ਮੰਚ ਦੇ ਪਿਛੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੰਗ ਦਾ ਟੰਗਿਆ ਪਰਦਾ ਪ੍ਰਿਸ਼ਟ ਭੂਮੀ ਦਾ ਕੰਮ ਦਿੰਦਾ ਸੀ| ਨਾਟਕ ਦਾ ਅਰੰਭ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ| ਵਿਧੀਵਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਅਰੰਭ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਸ਼ੋਖ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਲਿੱਪੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ| ਕਈ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਰੰਭ ਸੂਤਰਧਾਰ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫ਼ੁੱਲਤ ਕੀਤਾ|
ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨਬਚਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਗਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ| ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਦਾ ਵੀ ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਨ ਸੀ| ਇਹ ਨਾਟਕ ਦੇਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਰੰਭ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਵਜੇ ਤੱਕ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ| ਇਤਿਹਾਸ, ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਰਾਸਲੀਲਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਕਰੀ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ| ਇਸ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਅਦਾਕਾਰ ਗਾਉਣ ਨੱਚਣ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਬੀਨ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ| ਆਪਣੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਪੂਰਵਕ ਨਿਭਾTਣ ਲਈ ਕਲਾਕਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਮਸ਼ਕ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਭਾਰੀ ਹਜੂਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਉਚੀ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਤੱਕ ਪੁਚਾTਣ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਹਾਸਿਲ ਕਰਦੇ ਸਨ| ਇਸਤਰੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮਰਦਾਂ ਵਲੋਂ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ| ਇੱਕ ਇੱਕ ਥੀਏਟਰੀਕਲ ਕੰਪਨੀ ਕੋਲ ਸੌ ਤੋਂ ਡੇਢ ਸੌ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੱਕ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ| ਅਭਿਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਾਤਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾTਣ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ| ਭਾਰਤੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪਾਰਸੀ ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ| ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਤੀਜੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਇਨਾਂ ਥੀਏਟਰੀਕਲ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ| ਫਿਲ਼ਮਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਥੀਏਟਰ ਪਰੰਪਰਾ ਬਹੁਤ ਮੱਧਮ ਪੈ ਗਈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹਰੇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਗਏ ਨਾਟ-ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਸੁਚੇਤੇਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਰਸੀ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਕਬੂਲਿਆ ਹੈ| ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪਾਰਸੀ ਥੀਏਟਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਥੱਲੇ ਉਪਜੀਆਂ ਨਾਟਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਖੇਡਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਸਨ| ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਮੋਢੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ, ਬਾਵਾ ਬੁਧ ਸਿੰਘ, ਅਰੂੜ ਸਿੰਘ ਤਾਇਬ, ਆਈ.ਸੀ.ਨੰਦਾ, ਕਿਰਪਾ ਸਾਗਰ, ਗਿਆਨੀ ਦਿੱਤ ਸਿੰਘ, ਵਗੈਰਾ ਅਜਿਹੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਪਾਰਸੀ ਨਾਟ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਕ ਸਨ| ਇਉਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸੁਚੇਤ-ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਰਸੀ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਹੈ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਸਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ : ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ; ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਫੁੱਲ : ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਸਰੂਪ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਕਾਸ)
ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਟਕ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਇਸ ਨਾਟਕੀ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਮੰਡਲੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਪੰਜ ਤੋਂ ਛੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ| ''ਮੁੱਖ ਗਾਇਕ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਉਨਾਬੀ ਰੰਗ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਪਹਿਨਦਾ ਹੈ, ਮੋਰ ਦੇ ਖੰਭਾਂ ਦੀ ਕਲਗੀ| ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦੇ ਕੁੰਡਲ| ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਚੰਵਰ ਜੋ ਕਾਲੇ ਮ੍ਰਿਗ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਤਿੰਨ ਸਾਜ਼ਿੰਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਛੈਣੇ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ| ਇੱਕ ਜਣਾ ਹੱਠ-ਕਾਠੀ (ਕਾਠ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਖੜਤਾਲ ਵਰਗੀ ਚੀਜ) ਖੜਕਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਇੱਕ ਜਣਾ ਮ੍ਰਿਦੰਗ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਸਾਰੇ ਸਾਜਿੰਦੇ ਪੇਟੀਕੋਟ ਤੇ ਬਲਾਊਜ਼ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ| ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਤਮਗੇ ਸਜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਲੱਕ ਕਮਰਬੰਦ ਇਸ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਦਭੁਤ ਨਾਰੀ ਰੂਪ ਜਾਪਦੇ ਹਨ|'' (ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ- ਲੋਕ ਨਾਟਕ, ਪੰਨਾ 188)
ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦਾ ਅਲੌਕਿਕ ਵਿਧਾਨ ਹੈ| ਮੁੱਖ ਗਾਇਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪਾਤਰ ਗਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨ੍ਰਿਤ ਕਲਾ ਦਾ ਵੀ ਮਾਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਜਦ ਤੇ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਗਾਇਕ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਕਰਦੇ ''ਹੈਂ-ਹੈਂ-ਹੈਂ'' ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਸਮਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ| ਜਿੱਥੇ ਮੁੱਖ ਗਾਇਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਨ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਉਹ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਮੌਨ ਧਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ| ਪੂਰੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸਾਜ਼ਿੰਦੇ, ਮੁੱਖ ਗਾਇਕ ਦਾ ਅਨੁਸਰਨ ਕਰਦੇ ਨਾਟਕੀ ਮਾਹੌਲ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਬੜਾ ਹੰਢਿਆ ਵਰਤਿਆ ਕਲਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਲੋਕ ਨ੍ਰਿਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਨ੍ਰਿਤ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ| ਗਾਇਨ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਉਚੇਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਇਸ ਕਲਾ ਰੂਪ ਨੂੰ ਵਿਲੱਖਣ ਸੁਹਜ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ| ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਸਦਾ ਵਿਆਪਕ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਅਭਿਨੈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੇ ਉੜੀਸਾ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਦੇਂਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਕਮਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਭਿਨੇਤਾ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਹਾਵ ਭਾਵ ਰਾਹੀਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੂਰੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੜੀਆਂ ਉਚੀਆਂ ਉਚੀਆਂ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਗਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਉਹ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਰਾਵਾ ਬਦਲੇ ਕਈ ਕਈ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਕਲਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਪੂਰਾ ਨਾਟਕ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ| ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਪਾਤਰ, ਦੂਜੇ ਪਾਤਰ ਦਾ ਰੋਲ ਬੜੇ ਕੁਸ਼ਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਭਾਅ ਲੈਂਦਾ ਹੈ| ਪੂਰੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਬਦਲਵੇਂ ਰੂਪ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ| ਨਾਟਕ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਬਦਲਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਨੀਂ ਹੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ| ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਲਾਮਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੋਲ ਹਸਤ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਅਜਿਹੇ ਨਾਟਕੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਭਿਨੇਤਾ ਹਸਤ ਅਭਿਨੈ ਦੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਸੂਖ਼ਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਥਾਵਾਂ/ਗਾਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ|
(ਸਹਾਇਕ ਗ੍ਰੰਥ - ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ : ਲੋਕ ਨਾਟਕ)
ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਯਾਨਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿੱਛਲ ਝਾਤ ਦੀ ਜੁਗਤ ਆਮ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਇਸ ਜੁਗਤ ਰਾਹੀਂ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨਾਟਕ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਪਾਤਰ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਨਹੀ ਦੇਂਦਾ ਸਗੋਂ ਕੁਝ ਲੁਕਾ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ| ਅਜਿਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਬਿਆਨ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਇਸ ਨੂੰ ਪਿੱਛਲ ਝਾਤ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਿੱਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਝਾਤ ਪਿੱਛੋਂ ਪੁਆਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਗੱਲਬਾਤ ਜਾਂ ਸੂਤਰਧਾਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਦੇਖ ਰਹੇ ਦਰਸ਼ਕ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਅਭਿਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਅਜਿਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫ਼ੇਰ ਸੂਤਰਧਾਰ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਬੀਤ ਚੁਕੀ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ| ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸਗੋਂ ਬਿਆਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੀਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਘਟਨਾ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣ ਦੇ ਢੰਗ ਰਾਹੀਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਸੂਤਰਧਾਰ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਬਿਆਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਗਤ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕਕਾਰ ਕਈ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਸਿਰਜਦਾ ਹੋਇਆ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਮ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਿਆਣੀ ਉਮਰ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅਤੀਤ ਦੀ ਗਾਥਾ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਅਜਮੋਰ ਔਲਖ ਦੇ ਨਾਟਕ ਅੰਨ੍ਹੇ ਨਿਸ਼ਾਨਚੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿੱਛਲ ਝਾਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ| ਜਗਦੀਸ਼ ਸਚਦੇਵਾ ਦੇ ਨਾਟਕ ਸਾਵੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪਿੱਛਲਝਾਤ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਭੇਤ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਾਵੀ ਨੇ ਰਾਂਝੂ ਤੋਂ ਛੁਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ| ਮਿੰਜਰਾਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਵੀ ਚੀਖਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਦਾ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ ਬੀਤੇ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਚਲਨ ਹੈ|
